تحقیق معاويه و جنگ جمل

دسته بندي : علوم انسانی » معارف اسلامی
معاويه و جنگ جمل

مصطفى معلّمى(1)

در جنگ جمل بنى‏اميّه در كنار ام المؤمنين عايشه، طلحة بن عبيداللّه‏ و زبير بن عوام رو در روى سپاه خليفه‏ى وقت، على عليه‏السلام ايستادند. گرچه در منابع تاريخى و روايى تصريح شده است كه عايشه، طلحه و زبير در شورش بر ضد عثمان نقش مهمى ايفاء كردند، ولى كمتر كسى درصدد برآمده است تا نحوه‏ى پيوستن بنى‏اميّه به اصحاب جمل را بررسى نمايد. اين پژوهش بر آن است كه چگونگى در كنار هم قرار گرفتن بنى‏اميّه و اصحاب جمل را تبيين كند.

واژه‏هاى كليدى: جنگ جمل، معاويه، طلحه، زبير، بنى‏اميّه.

جنگ جمل نخستين پيكار بزرگى بود كه ميان دو گروه از مسلمانان روى داد. اين جنگ در آغاز خلافت حضرت على عليه‏السلام در گرفت. اكثريت قريب به اتفاق مورّخان علّت برپايى جنگ ياد شده را مخالفت طلحه و زبير با على عليه‏السلام ، به بهانه‏ى خونخواهى عثمان ذكر كرده‏اند. با آن كه دشمنى طلحه، زبير و عايشه با عثمان و تلاش آنان در برافروختن آتش فتنه بر ضد او امرى آشكار بود، ولى بنى‏اميّه به آسانى با آنان هم‏آوا شدند و بر ضد حكومت مشروع على عليه‏السلام دست به اقدام مسلحانه زدند.

دشمنى عايشه، طلحه و زبير با خليفه‏ى سوم، عثمان

عايشه از نخستين كسانى بود كه زبان به طعنِ عثمان گشود. او بر ضد عثمان، چنين گفت: «اقتلوا نعثلاً فقد كفر» كه بسيار معروف است.1 طلحه نيز در پاسخ به درخواست كمك از جانب عثمان، گفت: «لا واللّه‏ حتى تعطي بنو اميه الحق من أنفسها»2 بعضى از مورّخان نيز نام زبير را در رديف كسانى ذكر كرده‏اند كه در شورش بر ضد عثمان نقش داشتند.3 مروان بن حكم، در نخستين اقدام جنگى در پيكار جمل تيرى به سوى طلحه رها كرد و گفت: «لا أَطْلُبُ بثارى بَعْدَ اليومِ».4 سعيد بن عاص نيز به مروان گفته بود: «اگر به دنبال قاتلان عثمان هستيد، بايد آنان را در ميان سپاه خود جست‏وجو كنيد».5 در چنين شرايطى چه چيز موجب شد تا بنى‏اميه اصحاب جمل را يارى دهند؟ چرا مروان بن حكم و ساير بنى‏اميه به جاى شام، سر از مكه درآوردند؟ و يا چرا يعلى بن منيه، والى عثمان در يمن، اموال بيت‏المال را در اختيار اصحاب جمل نهاد؟ به نظر نگارنده، پاسخ پرسش‏هاى ياد شده در اقدامات معاوية بن أبى سفيان در قبل و پس از مرگ عثمان نهفته است.

نقش معاوية بن أبى سفيان

معاوية بن أبى سفيان از زمان خليفه‏ى دوم تا زمان وقوع قتل عثمان تقريبا مدت هفده سال در شام بدون مزاحمت هيچ رقيبى حكم‏فرمايى داشت. او پيوسته تلاش مى‏كرد تا اهالى شام با عراق و حجاز ارتباط اندكى داشته باشند.6 او مى‏خواست تا مردم شام، اسلام را از منظر او ببينند. معاويه آيات قرآن را مطابق با خواسته‏هاى خويش تفسير و تأويل مى‏كرد.7 و در صدد بود تا سيادت بنى‏اميّه را إحياء كند، سيادتى كه اسلام آن را زير پا نهاده بود.8 تمايلات درونى او براى كسب قدرت و سلطه بر سرزمين‏هاى اسلامى حتّى در زمان خليفه‏ى دوم، عمر، قابل پيش‏بينى بوده است. ذهبى (د 748 ق) نوشته است: «قال المدائنى: كان عمر اذا نظر إلى معاوية قال هذا كسرى العرب».9

موضعِ معاويه در برابر شورش عمومى بر ضد عثمان